Filosofie van het niet moeten

In potentie

Wanneer iemand heel machtig is, dan maakt het zich niet laten gelden hem sympathiek. Hooguit toont hij zijn macht wanneer het echt nodig is.
Deze levenshouding zou een uitwerking kunnen zijn van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben.
Voor Agamben is het leven een pure potentialiteit. Potentialiteit wordt conventioneel begrepen als datgene wat tegengesteld is aan de actualiteit. Hij verwijst naar het begrip potentie bij Aristoteles. De potentie die als potentie bestaat, is voor Agamben het vermogen om niet over te gaan naar actualiteit, om niet (te doen of te zijn), een aanwezigheid van een afwezigheid of een onvermogen (adunamia) te zijn. Bestaande potentie bevat daarom de kracht van de negatie.

Wanneer kinderen die gepest worden op school naar een school voor vechtsport worden gestuurd om zich te leren verdedigen (potentialiteit) dan worden zij gevormd door de leraar om te leren om terug te vechten wanneer zij worden aangevallen. Een beetje goede school leert hen van die vaardigheid maar spaarzaam gebruik te maken buiten de schoolmuren. Ze worden niet geacht door te slaan in kinderen die op hun beurt andere kinderen gaan pesten.
Op niveau van de samenleving geldt iets soortgelijks. We hebben een leger om anderen af te schrikken (potentialiteit) en niet om het gebied van invloed uit te breiden. En of binnen de NAVO alle landen er zo in zitten is niet duidelijk en ook van Poetin is niet goed bekend wat hem echt motiveert. Liever Agamben dan Machiavelli.
Ook de overheid heeft nog niet overtuigend bewezen dat zij handelt in belang van de burger. Burgerrechten worden verkleind ten faveure van de veiligheid en economische zekerheid wordt eerder gegarandeerd voor sterke partijen in de markt in de hoop dat dit banen en economische groei (potentialiteit) oplevert.
Andere voorbeelden zijn de handhavende macht van een politie agent en het individu dat zich realiseert dat hij goede redenen heeft om kwaad te worden maar zichzelf niet verliest in emotie. Meer in het algemeen: "spreken is zilver, zwijgen is goud".

Op Wikipedia valt dit over Agamben te lezen.
Agambens stijl is zowel aantrekkelijk als ontoegankelijk. Hij is een radicaal filosoof die zich niet laat weerhouden door intellectuele hekjes van rechts of links. Agamben confronteert de maatschappelijke consensus graag met het tegendeel ervan: Auschwitz is geen uitzondering, de democratie verschilt in wezen niet veel van haar tegenpolen: het communisme en het fascisme. Zijn manier van filosoferen ligt in de lijn van Nietzsche in die zin dat vanuit een onderzoek naar de wortels van de westerse cultuur, haar ‘heilige koeien’ genadeloos aan de kaak worden gesteld. Zo beschrijft hij de huidige democratie als in verval, en verschuivend richting een ‘post democratische spektakelmaatschappij’.

In Filosofie Magazine, werd december 2014 over Agamben geschreven.
Het grondbegrip van Giorgio Agamben is dat van de potentialiteit, oftewel het mogelijk-zijn, wat duidt op het open, grondeloze en onbepaalde karakter van het menselijke zijn. De mens en het menselijk bestaan hebben volgens Agamben geen enkel doel en roeping die gerealiseerd zou moeten worden, noch historisch, noch spiritueel, noch biologisch. Het enige wat mensen hoeven te doen is hun eigen bestaan als mogelijkheid te leven; dat betekent voor hem vooral ook de mogelijkheid om dingen niet te verwezenlijken.
Die potentialiteit relateert Agamben ook aan de notie van kindheid of infantia (niet-sprekend), die het hart van de menselijke ervaring uitmaakt.
Tot zover FM.

Over een van zijn boeken wordt het volgende geschreven.
In Homo sacer behandelt de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben de relatie tussen politiek en leven. In het oude Romeinse recht was de homo sacer een mens die door iedereen straffeloos gedood mocht worden. Hij werd buiten het menselijke én het goddelijke recht geplaatst. De homo sacer markeert de grens tussen het burgerrechtelijke leven en het naakte, onbeschermde leven. Dit leven op de grens, in een niemandsland, biedt Agamben de sleutel voor een kritische analyse van de westerse politieke traditie, waarin het leven de inzet van de politiek is geworden en de politiek veranderd is in biopolitiek. Aan de hand van de relatie tussen het naakte leven en de soevereine macht - van Aristoteles via de Verklaring van de Rechten van de Mens tot aan Auschwitz - presenteert de auteur het concentratiekamp als het paradigma van de moderne tijd. Het kamp blijkt de ruimte te zijn waarin regel en uitzondering, leven en dood niet meer van elkaar te onderscheiden zijn.
Tot zover de boekbeschrijving.

Homo Sacer, de sovereine macht en het naakte leven (bol.com).

Weten wanneer te stoppen

De manier waarop westerse politici omgaan met spanningen in het Midden Oosten zou kunnen worden gezien in het licht van Agamben’s waarschuwing voor biopolitiek. Maar het voorbeeld van het concentratiekamp als paradigma van de moderne tijd kan veel beter worden ingeruild door het voorbeeld van de megastal. Binnen de bio-industrie heeft het dier de rol gekregen van de homo sacer: een wezen dat straffeloos gedood mag worden.
Dan kan de oproep van Agamben om de potentialiteit van deze vergelijking niet om te zetten in actualiteit ook worden toegepast op dierenactivisten die op een gemakzuchtige manier deze vergelijking inzetten om mensen te dwingen na te denken over dierenrechten.
Een noodzaak om misbruik te begrenzen ligt in vele relaties tussen het naakte leven en soevereine macht. Het is te vinden in alle relaties waarbij de mens van de natuur, het milieu en dieren gebruik maakt om verder te gaan dan gezond is voor het voortbestaan. We zouden moeten weten wanneer de grens bereikt is en wanneer het chiquer is om te realiseren dat potentie om uit te putten beter kan worden omgezet in stoppen.
Het zou helemaal in de notie van gemeenschap van Agamben passen omdat hij oproept tot samenleven zonder dit te baseren op criteria van gemeenschappelijkheid. Dus om in de samenleving het delen van samenzijn niet meer in te richten ten faveure van een bepaalde afkomst, natie, religie of ras. Dan blijft er ook ruimte voor dieren over.

Word je gepest? Praat erover!

Effectief pestgedrag tegengaan

Sociaal wetenschapper Linda Duits schrijft in de Volkskrant van 10 november over pesten.
Voor een effectieve bestrijding van pesten moeten we het perspectief van kinderen en jongeren zelf gebruiken.

Concreet betekent dit dat opvoeders - docenten, sportcoaches, makers van lespakketten - moeten gaan praten met pesters. Waarom vonden zij het pesten geoorloofd? Wat gebeurde er precies? Waarom was juist deze persoon het doelwit? Dit betekent ook dat er een veilige omgeving gecreëerd moet worden waarin pesters dit durven te vertellen, zonder dat ze worden weggezet als opperschurk. Het betekent ook dat ouders zich ervan bewust moeten zijn dat hun kind zowel pestkop, meeloper als slachtoffer kan zijn en zich moeten realiseren dat die rollen wisselen. En het is belangrijk dat de resultaten van lespakketten met behulp van pedagogen duidelijk meetbaar worden zodat duidelijk wordt wat werkt en wat niet. Pesten is ingewikkeld. Pestkoppen en gepeste jongeren zijn niet te reduceren tot moedwillige slechteriken en onschuldige slachtoffers. En pesten is al helemaal niet te stoppen door simpelweg te retweeten hoe afschuwelijk het is als iemand zelfmoord pleegt.
Tot zover Duits.

Ex-pester Hans Vullers uit Eindhoven stuurde een ingezonden brief aan de Volkskrant naar aanleiding van de zelfmoord van Tim Ribberink. Volgens de ouders van Tim was pesten de aanleiding voor Tim om uit het leven te stappen. Verslaggever Bert Molenaar twijfelt eraan dat dit de enige reden was en probeerde dit te onderzoeken en stuitte op een muur van stilzwijgen in de woonplaats van Tim. Uiteindelijk blijkt de afscheidsbrief van Tim niet in die vorm te bestaan.

Terug naar Vullers. Hij schrijft het volgende.
Het is een soort sociale survival of the fittest. Je kunt gewoon niet iedereen die er bestaat even leuk vinden en evenveel respect geven. Ik ben het ermee eens dat wat er gebeurd is niet kan, maar het is nou eenmaal zo.
Ik heb zelf ook (mee)gepest en dat was eigenlijk heel raar. Ineens was een jongen uit ons groepje van vier met wie we altijd samen naar de middelbare school fietsten het zwarte schaap. Dat duurde een tijdje en werd stilletjes aan steeds naarder, totdat hij het blijkbaar tegen zijn ouders had gezegd en we met de vier jongens en enkele ouders samen zijn gaan zitten om het te bespreken. Daarna is het even snel als het opkwam ook weer verdwenen.
Vooral door die ervaring en door de wijsheid die met de jaren komt, zou ik als advies aan iedereen die zich gepest voelt willen geven: bespreek het. Dat is de snelste manier om ervan af te komen. Als je de pesters ermee confronteert, kunnen ze wel ontkennen, maar weten ze dat je gelijk hebt. Maar het zal helaas nooit helemaal verdwijnen. Er zullen altijd sulletjes en makkelijke slachtoffers zijn.
Tot zover een deel van de ingezonden brief.

De ouders van Tim waren volledig verrast door de zelfmoord van Tim omdat hij zijn verdriet niet met zijn ouders besprak. De bekentenis van Vullers maakt duidelijk dat er soms maar weinig goede redenen zitten in het overgaan van de grenzen van anderen. Kinderen doen het omdat het kan en niet wordt tegengegaan. Het stellen van grenzen vereist moed om niet bang te zijn de sympathie van anderen te verliezen. De mogelijke winst is respect. En helaas is respect in onze samenleving een thema dat we slecht onder woorden kunnen brengen omdat het oefening vergt. Respect is het spanningsveld tussen betrokken zijn en afstand houden. En de spanningsboog van dat spanningsveld zou eigenlijk onze tweede natuur moeten zijn. Je mag best niet van een ander houden, maar dan hoef je niet naar de andere kant door te slaan door die ander te gaan pesten. Door erover te praten, al is het maar in je hoofd, wordt de balans hersteld. Dit geldt ook voor het zwijgen van de mensen uit de omgeving van Tim Ribberink.

Meelopers, slachtoffergedrag en sympathisanten

Pauline Kleijer bespreekt in de Volkskrant de jeugdfilm Spijt.
“Pesten blijft onverminderd actueel, hoewel je inmiddels een heel filmfestival zou kunnen organiseren rond het thema. Ook het Amerikaanse drama Disconnect, dat deze week in première gaat, en de recente Mexicaanse speelfilm Después de Lucía behandelen het onderwerp. Daarnaast zijn er genoeg oudere voorbeelden, zoals Bully (2001) en Klass (2007), plus talloze films die op zijn minst zijdelings over pesten gaan.

Al die pestfilms volgen min of meer hetzelfde stramien: na aanhoudende pesterijen, waarbij niemand ingrijpt, neemt het slachtoffer - of iemand in diens omgeving - een desastreuze beslissing. Ook tonen de films hoe eenzaam en gruwelijk het schoolbestaan kan zijn, vol te vermijden situaties en plekken. Kleedkamers zijn een nachtmerrie, schoolkamp is de hel.

Dat geldt ook voor Jochem, de te dikke puber uit Spijt (zie video) die elke dag door drie pestkoppen uit zijn klas wordt vernederd. Spijt, naar een jeugdboek van Carry Slee uit 1996, biedt geen vernieuwende inzichten in pestgedrag, maar kiest wel een origineel perspectief: dat van de neutrale buitenstaander. In dit geval David, een jongen die zich het lot van Jochem wel aantrekt, maar niet goed weet hoe hij iets tegen het pesten kan doen”.