Word je gepest? Praat erover!

Effectief pestgedrag tegengaan

Sociaal wetenschapper Linda Duits schrijft in de Volkskrant van 10 november over pesten.
Voor een effectieve bestrijding van pesten moeten we het perspectief van kinderen en jongeren zelf gebruiken.

Concreet betekent dit dat opvoeders - docenten, sportcoaches, makers van lespakketten - moeten gaan praten met pesters. Waarom vonden zij het pesten geoorloofd? Wat gebeurde er precies? Waarom was juist deze persoon het doelwit? Dit betekent ook dat er een veilige omgeving gecreëerd moet worden waarin pesters dit durven te vertellen, zonder dat ze worden weggezet als opperschurk. Het betekent ook dat ouders zich ervan bewust moeten zijn dat hun kind zowel pestkop, meeloper als slachtoffer kan zijn en zich moeten realiseren dat die rollen wisselen. En het is belangrijk dat de resultaten van lespakketten met behulp van pedagogen duidelijk meetbaar worden zodat duidelijk wordt wat werkt en wat niet. Pesten is ingewikkeld. Pestkoppen en gepeste jongeren zijn niet te reduceren tot moedwillige slechteriken en onschuldige slachtoffers. En pesten is al helemaal niet te stoppen door simpelweg te retweeten hoe afschuwelijk het is als iemand zelfmoord pleegt.
Tot zover Duits.

Ex-pester Hans Vullers uit Eindhoven stuurde een ingezonden brief aan de Volkskrant naar aanleiding van de zelfmoord van Tim Ribberink. Volgens de ouders van Tim was pesten de aanleiding voor Tim om uit het leven te stappen. Verslaggever Bert Molenaar twijfelt eraan dat dit de enige reden was en probeerde dit te onderzoeken en stuitte op een muur van stilzwijgen in de woonplaats van Tim. Uiteindelijk blijkt de afscheidsbrief van Tim niet in die vorm te bestaan.

Terug naar Vullers. Hij schrijft het volgende.
Het is een soort sociale survival of the fittest. Je kunt gewoon niet iedereen die er bestaat even leuk vinden en evenveel respect geven. Ik ben het ermee eens dat wat er gebeurd is niet kan, maar het is nou eenmaal zo.
Ik heb zelf ook (mee)gepest en dat was eigenlijk heel raar. Ineens was een jongen uit ons groepje van vier met wie we altijd samen naar de middelbare school fietsten het zwarte schaap. Dat duurde een tijdje en werd stilletjes aan steeds naarder, totdat hij het blijkbaar tegen zijn ouders had gezegd en we met de vier jongens en enkele ouders samen zijn gaan zitten om het te bespreken. Daarna is het even snel als het opkwam ook weer verdwenen.
Vooral door die ervaring en door de wijsheid die met de jaren komt, zou ik als advies aan iedereen die zich gepest voelt willen geven: bespreek het. Dat is de snelste manier om ervan af te komen. Als je de pesters ermee confronteert, kunnen ze wel ontkennen, maar weten ze dat je gelijk hebt. Maar het zal helaas nooit helemaal verdwijnen. Er zullen altijd sulletjes en makkelijke slachtoffers zijn.
Tot zover een deel van de ingezonden brief.

De ouders van Tim waren volledig verrast door de zelfmoord van Tim omdat hij zijn verdriet niet met zijn ouders besprak. De bekentenis van Vullers maakt duidelijk dat er soms maar weinig goede redenen zitten in het overgaan van de grenzen van anderen. Kinderen doen het omdat het kan en niet wordt tegengegaan. Het stellen van grenzen vereist moed om niet bang te zijn de sympathie van anderen te verliezen. De mogelijke winst is respect. En helaas is respect in onze samenleving een thema dat we slecht onder woorden kunnen brengen omdat het oefening vergt. Respect is het spanningsveld tussen betrokken zijn en afstand houden. En de spanningsboog van dat spanningsveld zou eigenlijk onze tweede natuur moeten zijn. Je mag best niet van een ander houden, maar dan hoef je niet naar de andere kant door te slaan door die ander te gaan pesten. Door erover te praten, al is het maar in je hoofd, wordt de balans hersteld. Dit geldt ook voor het zwijgen van de mensen uit de omgeving van Tim Ribberink.

Meelopers, slachtoffergedrag en sympathisanten

Pauline Kleijer bespreekt in de Volkskrant de jeugdfilm Spijt.
“Pesten blijft onverminderd actueel, hoewel je inmiddels een heel filmfestival zou kunnen organiseren rond het thema. Ook het Amerikaanse drama Disconnect, dat deze week in première gaat, en de recente Mexicaanse speelfilm Después de Lucía behandelen het onderwerp. Daarnaast zijn er genoeg oudere voorbeelden, zoals Bully (2001) en Klass (2007), plus talloze films die op zijn minst zijdelings over pesten gaan.

Al die pestfilms volgen min of meer hetzelfde stramien: na aanhoudende pesterijen, waarbij niemand ingrijpt, neemt het slachtoffer - of iemand in diens omgeving - een desastreuze beslissing. Ook tonen de films hoe eenzaam en gruwelijk het schoolbestaan kan zijn, vol te vermijden situaties en plekken. Kleedkamers zijn een nachtmerrie, schoolkamp is de hel.

Dat geldt ook voor Jochem, de te dikke puber uit Spijt (zie video) die elke dag door drie pestkoppen uit zijn klas wordt vernederd. Spijt, naar een jeugdboek van Carry Slee uit 1996, biedt geen vernieuwende inzichten in pestgedrag, maar kiest wel een origineel perspectief: dat van de neutrale buitenstaander. In dit geval David, een jongen die zich het lot van Jochem wel aantrekt, maar niet goed weet hoe hij iets tegen het pesten kan doen”.

Niets doen of niet doen?

Joke J. Hermsen schreef voor De maand van de spiritualiteit het essay “Windstilte van de ziel”.
In dat essay haalt zij Simone Weil aan, die “De geschonden Ziel” schreef.
Net als de Grieken achtte Weil het belangrijkste doel dat een mens na kan streven het zorg dragen voor de ziel, dat zij omschreef als `het bouwen van een architectuur in de ziel'. Ze bedoelde hiermee niet alleen dat de ziel verdiept en ontwikkeld moet worden maar ook dat er een geometrische figuur in aangebracht moet worden, die het evenwicht of equilibrium tussen het lichamelijke en het geestelijke, het bewuste en het onbewuste, het ik en het zelf ondersteunt. Equilibrium is een ander kernbegrip uit Weils denken, waarbij zij zich liet leiden door Pythagoras die dit evenwicht tussen tegengestelden als de hoogst denkbare `harmonie' karakteriseerde. Het ging Weil dus niet zozeer om een keuze voor de ene of de andere pool van een tegenstelling maar om deze zo op elkaar af te stemmen dat ze in evenwicht (balans) zijn. Dat heb ik altijd een van de meest fascinerende aspecten van haar denken gevonden. De architectuur van haar denken is op dit equilibrium gericht, dus op de harmoniserende beweging die tegengestelde polen als ik en zelf met elkaar in evenwicht brengt. Zodra de mens slechts één kant van de tegenstelling opzoekt, gaat het mis, want dan raakt zijn ziel uit evenwicht.

De loutering van de ziel krijgt bij Weil de vorm van het wachten. Wachten in de zin van stilstaan, niets doen, aandachtig kijken en luisteren. `Alle kunst is wachten', schrijft ze, `en ook het ontvangen van inspiratie is wachten'. Wachten is de basis van zowel het creatieve als het spirituele leven. Wachten -in het Frans attendre- en aandacht -attention- liggen volgens Weil niet alleen grammaticaal in elkaars verlengde. Het wachten is de voorwaarde met aandacht naar de wereld, naar jezelf en naar de ander te kunnen kijken. Niet om in een eeuwige lethargie te vervallen, maar als de noodzakelijke tegenhanger van activiteit, ambitie en prestatie, om zo gezamenlijk het mentale evenwicht van de mens te bewaken. `Wachten is het transformeren van tijd in eeuwigheid', schrijft Simone Weil. In het wachten komen we tot een werkelijke aandacht voor de wereld, omdat we tijdens het wachten leeggemaakt worden van onze begrensde en van anderen afgescheiden ik-identiteit, die doorgaans als een obstakel tussen ons en de wereld in staat. In het wachten worden we als het ware veronpersoonlijkt, want ontdaan van de ego-gerichtheid van onze identiteit; daarom ervaren we dat wachten soms ook als bedreigend of onprettig, omdat we de belangen en ambities van ons ik moeten opgeven. Nietzsche beschreef dit wachten als de `onaangename' windstilte van de ziel, omdat dit leeg scheppen het verlies van verworven zekerheden betekent. Maar pas na het wachten kan volgens Weil de verhouding tussen ik en zelf hersteld en verdiept worden.

Tot zover Joke Hermsen met haar citaat van Simone Weil.

De grote vraag die in dit stuk naar voren komt is of Weil oproept tot “niets doen” of het Taoïstische “niet doen”. Eén letter kan een wereld van verschil maken. Welk nut heeft een leven van niets doen, terwijl het evenwicht dat de wereld kan redden bestaat uit louter niet doen: niet overconsumeren, niet zwijgen, niet over de grens van jezelf of een ander gaan, et cetera, et cetera.

Wanneer gaat grenzen verleggen over in balans zoeken?

Opgroeiende kinderen zijn voortdurend bezig hun grenzen te verleggen, al was het alleen maar in de lengte. Zij leren snel en kunnen van alles tegelijk. Wanneer hun ouders hun kroost een gebalanceerde omgeving bieden, kan de jeugd het grenzen verleggen veilig onderzoeken. Wie volwassen wordt en het huis verlaat, gaat in de maatschappij nog enige jaren door met grenzen verleggen. Op een gegeven moment is het verstandig om de neiging om grenzen op te zoeken te verleggen naar het zoeken naar balans. Het kost op een gegeven moment teveel om alsmaar de grens te verleggen en leven in balans spaart tijd, energie en aandacht om op een andere manier te leren. Maar op welke leeftijd is dat het beste?
Kinderen die zich al jong vroegwijs voordoen en bejaarden die koste wat het kost jeugdig willen lijken, worden glimlachend maar meewarrig aangekeken. De waarheid over wat wijs is ligt ergens in het midden en de omslag doe je ook niet van de ene dag op de andere.
Een peuter dat zijn eerste stapjes doet, leert al balancerend vooruit te komen. De bejaarde die twijfelt aan zijn evenwicht en gezichtsvermogen neemt zijn toevlucht tot een rollator. Het zoeken van balans wordt dus vroeg geleerd en het je steeds kwetsbaarder tonen bij het ouder worden is ook een vorm van grens verleggen.

Een belangrijke factor in het omgaan met grenzen is ‘decorum’, 'welvoeglijkheid' en 'fatsoen', oftewel 'het zich in bepaalde omstandigheden passend weten te gedragen'. Jongeren leren hun grenzen door schade en schande kennen en ouderen laten hun beperkingen gelaten over zich heen komen.
Een andere aspect is het optimaal benutten van talent. Wanneer je jong bent, benut je jouw talenten optimaal, wanneer je tot het uiterste gaat. Wanneer je ouder bent, benut je jouw talenten optimaal als je een win-win-situatie creëert, voorzichtig bent en weet te geven en weet te nemen.

In onze maatschappij is er geen consensus over het optimale moment om te stoppen met het grenzen verleggen. Het is cool om jong en krachtig te lijken en daarbij hoort grenzen verleggen. Wie zich inhoudt, schept ruimte voor een ander die vervolgens door de ander meteen wordt ingenomen, zo lijkt het. Dan kun je beter die ruimte voor jezelf houden.
Dat is jammer, want zo lijkt "in balans zijn" minder sexy. Wat rest is moed en wijsheid.

Geef me de kracht om te veranderen wat niet te accepteren is.
Geef me de moed om te accepteren wat niet te veranderen is.
Geef me de wijsheid om het verschil hier tussen te zien.